Contents
Nguyễn Thị Minh Khai (1910-1941) là một biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, một người phụ nữ kiên trung, bất khuất đã cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc. Cuộc đời và sự nghiệp của bà là minh chứng hùng hồn cho khí phách nữ nhân Việt Nam, không quản ngại gian khổ, hy sinh, luôn giữ vững niềm tin vào con đường cách mạng. Bà là tấm gương sáng cho các thế hệ phụ nữ noi theo, đặc biệt là ý chí sắt đá và tinh thần đấu tranh không khoan nhượng trước kẻ thù.
Bước chân vào con đường cách mạng
Mùa hè năm 1927, tại thành phố Vinh – Bến Thủy, Nguyễn Thị Minh Khai trở thành người phụ nữ đầu tiên được kết nạp vào Hội Hưng Nam (sau đổi tên thành Tân Việt Cách mạng đảng). Bà nhanh chóng thể hiện vai trò lãnh đạo khi được bầu vào Ban Chấp hành đại tổ (cấp thành bộ), phụ trách công tác vận động phụ nữ[2]. Đến năm 1929, bà quyết định thoát ly gia đình để dấn thân hoàn toàn vào con đường hoạt động cách mạng bí mật[3].
Từ Đảng Tân Việt, bà gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương, đảm nhận nhiệm vụ tuyên truyền và huấn luyện đảng viên tại Trường Thi, Bến Thủy và các vùng lân cận. Hoạt động sôi nổi trong phong trào công nhân tại nhà máy, bà chiếm được cảm tình và sự tin cậy của quần chúng, góp phần xây dựng cơ sở đảng vững mạnh và thúc đẩy phong trào đấu tranh ngày càng phát triển.
Hoạt động tại Hải Phòng và Hương Cảng
Mùa hè năm 1930, theo sự điều động của Đảng, Nguyễn Thị Minh Khai ra hoạt động tại Hải Phòng, sau đó được cử sang Hương Cảng (Hong Kong) làm việc tại Văn phòng Phương Nam của Bộ Phương Đông thuộc Quốc tế Cộng sản. Đây là giai đoạn quan trọng khi bà được đồng chí Nguyễn Ái Quốc trực tiếp bồi dưỡng về lý luận cách mạng. Bà đảm nhận vai trò liên lạc giữa Thị ủy Hương Cảng của Đảng Cộng sản Trung Quốc và các tổ chức cách mạng Việt Nam, hoạt động giữa vòng vây dày đặc của cảnh sát và mật thám Anh. Trong thời gian này, bà sử dụng nhiều bí danh như Cô Duy, Trần Thái Lan, Lý Huệ Phương…
Năm 1931, bà không may bị thực dân Anh bắt giữ do sự cấu kết với thực dân Pháp và chính quyền phản động Quảng Châu. Dù bị tra tấn dã man, Nguyễn Thị Minh Khai vẫn giữ vững khí tiết, không hề khuất phục. Nhờ sự can thiệp của Quốc tế Đỏ, bà được trả tự do vào năm 1933.
Từ tù đày đến Đại hội Quốc tế Cộng sản
Ra tù, bà lấy tên mới là Thị Vai, tìm đường đến Thượng Hải để bắt liên lạc với đồng chí Lê Hồng Phong và tham gia Ban lãnh đạo của Đảng ở ngoài nước.
Đầu năm 1935, Nguyễn Thị Minh Khai cùng chồng là đồng chí Lê Hồng Phong được cử làm đại biểu tham dự Đại hội lần thứ bảy của Quốc tế Cộng sản tại Moscow. Tại đây, lần đầu tiên với tên Phan Lan, bà đã có bài tham luận quan trọng, mạnh mẽ lên án chính sách xâm lược của thực dân Pháp, tố cáo tội ác tàn bạo của chúng, đồng thời nêu cao tinh thần đấu tranh anh dũng của phụ nữ Đông Dương và Việt Nam. Sau Đại hội, bà ở lại học tập tại Trường Đại học Phương Đông.
Trở về nước và lãnh đạo phong trào tại Sài Gòn
Vượt qua mạng lưới mật thám dày đặc, đầu năm 1937, Nguyễn Thị Minh Khai trở về Sài Gòn và được Trung ương Đảng giao nhiệm vụ tại cơ quan Xứ ủy Nam Kỳ. Bà tích cực viết bài cho báo Dân chúng, kêu gọi phụ nữ Việt Nam noi gương phụ nữ Liên Xô, hăng hái tham gia các phong trào đấu tranh chống áp bức, bóc lột. Lời kêu gọi của bà đã tạo sức lan tỏa mạnh mẽ, cổ vũ phụ nữ tích cực hưởng ứng các cuộc đấu tranh do Đảng lãnh đạo.
Khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, thực dân Pháp tăng cường đàn áp phong trào cách mạng. Trung ương Đảng quyết định chuyển vào hoạt động bí mật, tập trung chống chiến tranh đế quốc và giành độc lập dân tộc. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai được Xứ ủy Nam Kỳ tín nhiệm chỉ định làm Bí thư Thành ủy Sài Gòn – Chợ Lớn. Trong hoàn cảnh vô cùng khó khăn, bà luôn bám sát cơ sở, lãnh đạo nhiều cuộc đấu tranh lớn, bí mật thâm nhập vào các nhà máy, xí nghiệp như xưởng Ba Son, Công ty hỏa xa Sài Gòn, đến các vùng Hóc Môn, Gia Định để kiểm tra tình hình và chỉ đạo phong trào.
Đây cũng là thời kỳ đầy thử thách khi người chồng, người đồng chí của bà là Lê Hồng Phong cũng về Sài Gòn hoạt động và bị địch bắt vào ngày 29 tháng 9 năm 1939.
Những năm tháng cuối đời và khí phách kiên trung
Mùa xuân năm 1940, chỉ vài ngày sau khi sinh con gái đầu lòng, bà phải nén nỗi đau xa con để tiếp tục nhiệm vụ cách mạng. Khi Nhật Bản xâm lược Đông Dương, phong trào đấu tranh ở Sài Gòn – Gia Định và Nam Bộ lên cao. Xứ ủy Nam Kỳ họp bàn, đề ra chủ trương khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền. Tuy nhiên, sau hội nghị, cơ sở Đảng ở ngã sáu Bình Đông bị lộ. Ngày 30 tháng 7 năm 1940, Nguyễn Thị Minh Khai rơi vào tay giặc Pháp và bị giam tại bót Catinat.
Để có cớ kết án tử hình cả hai vợ chồng liên quan đến cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ, kẻ thù đã đưa đồng chí Lê Hồng Phong đến nhận mặt bà. Nhưng chúng đã thất bại trước ý chí kiên cường của hai người chiến sĩ cộng sản, họ quyết không thừa nhận bất cứ điều gì, kể cả mối quan hệ vợ chồng. Sau nhiều ngày tra tấn không kết quả, bà bị đưa về giam tại Khám Lớn Sài Gòn.
Trải qua 8 tháng giam cầm, đối mặt với mọi thủ đoạn tra tấn và dụ dỗ, ngày 21 tháng 1 năm 1941, tòa án thực dân Pháp kết án bà 5 năm tù khổ sai và 20 năm biệt xứ. Không dừng lại ở đó, ngày 11 tháng 3 năm 1941, Tòa án thượng thẩm Sài Gòn tăng mức án, cộng thêm 20 năm mất quyền công dân và phạt tiền. Cuối cùng, vào ngày 25 tháng 3 và 3 tháng 4 năm 1941, tòa án binh Sài Gòn tuyên án tử hình Nguyễn Thị Minh Khai và các đồng chí bị bắt trong cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ với tội danh bịa đặt “xui giục dân chúng làm rối loạn quốc gia” và “mưu toan lật đổ chính phủ”.
Trong bức thư cuối cùng gửi gia đình ngày 29 tháng 5 năm 1941[4], bà viết: “Con xin thày đẻ đừng tủi nhục đau khổ rằng con bị kết án xử tử là phạm điều gì sát nhân, tội ác, xấu xa, dữ tợn như bọn chúng nói. Không, con không phải vậy đâu! Con không phải là đứa con bất hiếu. Con khi nào cũng là đứa con trong sạch, chính đáng, không bao giờ làm điều gì bất nhân hung dữ. Con đầy một tấm lòng nhân ái, minh chính”.
Sáng ngày 28 tháng 8 năm 1941, biết mình sắp bị hành quyết, Nguyễn Thị Minh Khai đã lớn tiếng tố cáo tội ác của kẻ thù, kêu gọi bạn tù tiếp tục đấu tranh. Trước sự phản kháng quyết liệt, bọn địch đã dùng lưỡi lê đâm vào ngực bà. Giữa tiếng hô phản đối căm phẫn của các đồng chí tù chính trị, chúng vội vàng đưa bà và các đồng chí ra trường bắn Hóc Môn. Trước họng súng kẻ thù, bà và các đồng chí đã giật tung khăn bịt mắt, ngẩng cao đầu hô vang khẩu hiệu:
Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm!
Cách mạng Việt Nam thành công muôn năm![5],[6],[7]
Đánh giá di sản
Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã anh dũng hy sinh, nhưng khí phách nữ nhân anh hùng của người nữ chiến sĩ cộng sản mãi mãi tỏa sáng trong lịch sử dân tộc. Tinh thần kiên trung, bất khuất của bà được thể hiện qua những vần thơ bà khắc trên tường nhà giam Catinat:
Vững chí bền gan ai hỡi ai
Kiên tâm giữ dạ mới anh tài
Thời cuộc đẩy đưa người chiến sĩ
Con đường cách mạng lắm chông gai
Đồng chí Lê Duẩn, nguyên Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng, từng nhận xét: “Tôi đã gặp và làm việc với nhiều cán bộ nữ, nhưng chưa thấy ai có ý thức vươn lên gánh vác vai trò lãnh đạo cách mạng như đồng chí Minh Khai”.
Để ghi nhớ công lao và tấm gương của bà, nhiều địa phương trên cả nước đã đặt tên đường, trường học theo tên Nguyễn Thị Minh Khai. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, con đường mang tên bà nằm ở vị trí trung tâm và ngôi trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai với bề dày truyền thống luôn là niềm tự hào của bao thế hệ.
Tài liệu tham khảo
[1] Có tài liệu thể hiện đồng chí sinh ngày 1 tháng 11 năm 1910.[2] Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Tỉnh ủy Nghệ Tĩnh (1978), Những người cộng sản trên quê hương Nghệ Tĩnh, Tập 1.
[3] Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh (2013), Cựu tù chính trị và tù binh Thành phố Hồ Chí Minh – Nhân vật và sự kiện.
[4] Có tài liệu ghi ngày 24 tháng 5 năm 1941.
[5] Tiểu ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Tỉnh ủy Nghệ An (1998), Nghệ An – Những tấm gương Cộng sản, Tập 1, Nxb. Nghệ An.
[6] Sao y từ báo Nhân dân (đánh máy ngày 27-4-1978), Nguyễn Thị Minh Khai – Một chiến sĩ phụ nữ anh hùng của cách mạng Việt Nam.
[7] Lưu Phương Thanh, Nguyễn Thị Minh Khai – Người nữ chiến sĩ cách mạng kiên trung, người Bí thư Thành ủy ưu tú.
Tải sách Khí phách nữ nhân nơi công sở PDF
Tìm hiểu thêm về cuộc đời, sự nghiệp cách mạng và tinh thần bất khuất của nữ anh hùng Nguyễn Thị Minh Khai qua các tư liệu lịch sử và sách chuyên khảo để hiểu rõ hơn về khí phách nữ nhân Việt Nam.